Ikony - Joanna Tomalska

Ikony - Joanna Tomalska

 Ikona to nie tyle niezwykly obraz, co jeden z najwazniejszych obiektow kultu religijnego w Kosciele prawoslawnym, swego rodzaju posrednik miedzy wiernymi i Bogiem. O znaczeniu, jakie nadawano ikonom swiadczy fakt, iz autorstwo pierwszego portretowego wizerunku Matki Boskiej przypisywano sw. Lukaszowi Ewangeliscie. To on, malarz i apostol, jako pierwszy podjal sie malowania portretu Bogurodzicy. Zrodlem swietosci owego wizerunku (archetypu dla niezliczonych pozniejszych powtorzen) stalo sie niezwykle wydarzenie zwiazane z malowaniem: oto rozpoczety obraz w nadnaturalny, cudowny sposob namalowal sie sam. Matka Boska poblogoslawila swoj portret, dodajac, ze Jej blogoslawienstwo na zawsze pozostanie z obrazem. W opisanym wydarzeniu zawiera sie zatem jedna z przyczyn, dla ktorych w portretowych wizerunkach nie mogly sie pojawiac zadne indywidualne interpretacje malarza kopiujacego ikone.
Ikony szybko staly sie nieodzownym elementem zycia religijnego.
Jako pierwsze pojawily sie w sztuce wczesnochrzescijanskiej wyobrazenia Matki Boskiej i Chrystusa - co uwaza sie za realizacje proroczych symboli zawartych w Starym Testamencie. Pierwszy obraz - wizerunek Chrystusa, zgodnie z tradycja powstal za Jego ziemskiego zycia. Na Zachodzie nosi on miano vera ikon - prawdziwego wizerunku Pana, w Kosciele prawoslawnym zas - obrazu nieuczynionego reka ludzka (w jezyku greckim - acheiropoietos). Jego powstanie wiaze sie z opowiescia o chorym na trad krolu Edessy Abgarze V. Cierpiacy wladca wyslal do Chrystusa swego archiwiste Hannana (Anananiasza) z prosba o przybycie i uzdrowienie. Ow poslaniec (ktory byl takze malarzem) otrzymal od wladcy polecenie, by - w wypadku odmowy - namalowal wizerunek Pana. Proba sportretowania nie powiodla sie ze wzgledu na to, ze "nie do oddania byl majestat Jego Oblicza". Chrystus jednak, dostrzeglszy proby Hannana, obmyl twarz i wytarl ja kawalkiem plotna. Oblicze Zbawiciela odbilo sie na tkaninie, ta zas - po przekazaniu choremu wladcy - uleczyla go z najbardziej dokuczliwych cierpien. Przez kilka nastepnych stuleci ow Mandylion (z jez. arabskiego mindil - chusta) pozostawal ukryty w niszy murow miasta, gdy zas relikwie odnaleziono, okazalo sie, ze wizerunek na plotnie pozostal nienaruszony, ponadto zas odbicie twarzy znalazlo sie takze na wewnetrznej stronie maskujacej nisze plyty. Dlatego tez do dzis istnieja dwa rodzaje ikon wyobrazajacych Oblicze Jezusa: na jednym przedstawione na tle plotna, na drugim zas - bez tkaniny jako tla. Drugi motyw jest przypomnieniem odbicia Oblicza Chrystusa na plycie.
Odmiennie przedstawia sie historia portretow Matki Boskiej z Dzieciatkiem. Tradycyjnie, o czym byla juz mowa, przypisuje sie namalowanie pierwszych wizerunkow Bogurodzicy sw. Lukaszowi Ewangeliscie. Mial on namalowac - po zeslaniu Ducha Swietego - nie jeden, lecz trzy portrety Matki Bozej, jak pisze znakomity badacz i znawca ikon L. Uspienski. Jeden z nich nalezy do typu zwanego w jezyku greckim Eleusa (ros. Umilenie) i przedstawia Najswietsza Marie Panne w pozie symbolizujacej macierzynska milosc matki wobec dziecka. Inne wyobrazenie nosi nazwe Hodegetria (w jezyku greckim - Przewodniczka). Obie postacie przedstawione sa en face, w majestatycznej pozie; Bogurodzica tzw. gestem Hodegetrii wskazuje swego Syna, co nalezy rozumiec jako wskazanie wlasciwej drogi zycia. O trzeciej z ikon przypisywanych sw. Lukaszowi wiadomo najmniej. Byc moze byl to wizerunek typu Deesis, w ktorym Matka Boza kieruje do Chrystusa modlitwe blagalna, stajac sie Oredowniczka ludzi.
Wzmianki o chrzescijanach oddajacych czesc obrazom bardzo wczesnie pojawily sie w pismach filozofow. Jako jeden z pierwszych pisal o nich sw. Augustyn, nieco pozniej (ok. 440 r.) Teodoret wspominal o wizerunkach przedstawiajacych sw. Szymona Slupnika, ktore pobozni rzemieslnicy umieszczali nad wejsciem do rzymskich warsztatow.
Kanon ikony powstal w ciagu kilku nastepnych stuleci. Zrodla inspiracji kanonu widoczne sa m.in. na zachowanych do dzis ikonach przechowywanych w klasztorze sw. Katarzyny na Gorze Synaj. Zdaniem badaczy znajdujace sie tu portretowe wizerunki (m.in. sw. Piotra) sa wzorowane na portretach cesarskich.
Jedne z najstarszych zachowanych do dzis portretowych wyobrazen Jezusa Chrystusa, datowane na przelom III i IV w., zachowaly sie w rzymskich katakumbach oraz we wczesnochrzescijanskim kosciele w Dura Europos w Syrii, wzniesionym w pierwszej polowie III w. Zbawiciela przedstawiano wowczas - odmiennie niz w czasach pozniejszych - jako mlodzienca bez zarostu. Na plaskorzezbionych sarkofagach mozna tez znalezc wizerunki Chrystusa wyobrazonego w majestatycznej pozie, jako nauczyciela lub filozofa. Znalazly sie tam rowniez sceny ze Starego i Nowego Testamentu, m.in. Chrystus jako Dobry Pasterz, Noe w arce, Daniel z lwami i inne.
Sztuka chrzescijanska jest w duzej mierze sztuka przekazywana za pomoca symboli; odgrywaly one niezwykle istotna role juz od wczesnego okresu. Jednym z powszechnie stosowanych symboli byla ryba, innym - krzew winorosli i baranek. Owa symbolika zostala w pozniejszych czasach bardzo rozbudowana - przedstawiane w malarstwie religijnym postacie niemal zawsze sa identyfikowane dzieki atrybutom, np.: sw. Piotr nosi klucze do bram Nieba, meczennikow okresla palma meczenska,
sw. Barbare wyroznia wieza, w ktorej miala zostac uwieziona, itd.
Powstanie nowych tematow ikonograficznych przypada na okres panowania cesarza Konstantyna, uznanego przez Kosciol ortodoksyjny za swietego. Wtedy ustanowiono glowne swieta koscielne oraz odpowiadajace im przedstawienia obrazowe, m.in. takie jak Zwiastowanie, Boze Narodzenie, Chrzest Chrystusa, Ukrzyzowanie i Wniebowstapienie.
Owa epoka to takze czasy dzialania wielkich teologow - ojcow Kosciola, takich jak ss. Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy i Jan Chryzostom.
Sw. Grzegorz z Nyssy twierdzil, ze "milczace malowidlo przemawia ze scian i czyni wiele dobra", sw. Bazyli Wielki z kolei przypisywal malarstwu wieksza zdolnosc przekonywania niz slowom. Jesli jednak Kosciol przywiazywal duza wage do obrazow, to nie ze wzgledu na ich artystyczna wartosc, lecz zdolnosc ukazywania prawdy.
Nauka o ikonach nie rozwijala sie jednak bez przeszkod. Na Soborze w Efezie potepiono herezje Nestoriusza, ktory glosil, iz w Osobie Zbawiciela istnieja dwie nierozdzielne natury. Przeciwnicy ikon wykorzystali te teze twierdzac, ze ukazanie w obrazie obu natur Chrystusa jest niemozliwe. Na tymze Soborze uznano boskosc macierzynstwa Najswietszej Marii Panny, przyznajac Jej przydomek Theotokos - Matki Bozej. Od tego tez czasu zaczal sie wyksztalcac malarski jezyk ikony. Zanikly wyobrazenia mlodzienczego Chrystusa zapozyczone z ikonografii hellenistycznej, w ich miejsce pojawily sie przejete ze sztuki palestynskiej wyobrazenia dlugowlosego i brodatego mezczyzny o wyrazistych ciemnych oczach. Matke Boska zaczeto przedstawiac w przejetym z ubiorow kobiet syryjskich welonie skrywajacym wlosy i opadajacym az do kolan. Jak twierdza badacze, poczawszy od IV w. mozna juz mowic o istnieniu zasadniczych cech jezyka malarskiego.
Podstawowe zasady dotyczace charakteru, form i tresci sztuki chrzescijanskiej zostaly okreslone na Soborze Trullanskim obradujacym w 692 r. Trzy kanony Soboru odnosza sie do sztuki. Najwazniejszy z nich, kanon 82, okreslil kierunek rozwoju ikony: "Na niektorych ikonach swietych wyobrazony jest, palcem Poprzednika (Chrystusowego) wskazywany, baranek, ktory stanowi obraz laski, a przez Zakon objawia nam prawdziwego Baranka, Boga naszego, Chrystusa. Czczac starodawne obrazy i cienie, przekazywane Kosciolowi jako znamiona, i od prastarych czasow nakreslone Kosciolowi jako znaki prawdy, nade wszystko przenosimy laske i prawde, przyjmujac ja jako wypelnienie Zakonu. Dlatego, aby i w sztuce malarstwa oczom wszystkich przedkladane bylo doskonale, nakazujemy, aby odtad wizerunek Baranka, Chrystusa, Boga naszego, ktory gladzi grzechy swiata, na ikonach, zamiast starotestamentowego baranka, przedstawiac w postaci ludzkiej, abysmy w ten sposob, rozmyslajac nad pokora Boga Slowa, przypomnieli sobie Jego zywot w ciele, Jego Meke i zbawcza smierc i w ten sposob dokonane odkupienie swiata".
Kanon 100 mowi o poganskich elementach wyobrazen, ktore odtad maja byc zakazane w sztuce; jest to bez watpienia wyraz troski o moralna wymowe sztuki.
Wkrotce doszlo jednak do dramatycznych wydarzen, ktore zahamowaly rozkwit ikony. Owe wydarzenia, okreslane mianem ikonoklazmu, na ponad sto lat wzniecily gwaltowne spory w cesarstwie bizantyjskim. Z jednej strony czesc oddawana swietym obrazom jela niekiedy przybierac nieakceptowane przez Kosciol formy, przypominajac czasem poganskie obrzedy, z drugiej zas zdarzalo sie, ze malarze przedstawiali Chrystusa i swietych w sposob dosc dowolny. Istotna role w tych wydarzeniach odegrala rowniez ekspansja islamu, w ktorym nie tolerowano zadnych osobowych wyobrazen. W 726 r. cesarz Leon III Izauryjczyk wystapil przeciw kultowi ikon, po wydaniu zas cesarskiego dekretu rozpoczelo sie masowe niszczenie ikon i przesladowanie ich obroncow.
Jeden z najwybitniejszych teologow i obroncow ikon, sw. Jan z Damaszku, zawarl ich apologie w "Trzech traktatach w obronie swietych ikon". Byla to swoista odpowiedz udzielona obrazoburcom. Istota pogladow sw. Jana bylo przekonanie, iz w Starym Testamencie Bog objawial sie jedynie poprzez glos, lecz nigdy sie nie ukazal pod zadna postacia. Nowy Testament odroznia sie scisla wiezia miedzy slowem i obrazem, apostolowie bowiem zobaczyli to, co Stary Testament zapowiadal za pomoca symboli. "Od czasu, gdy Bog pojawil sie w ciele i zyl wsrod ludzi, moge przedstawiac to, co jest widzialne w Bogu", pisal sw. Jan.
Kres walkom ikonoklastycznym polozyl Sobor zwolany w Konstantynopolu w 843 r. Nie tylko potwierdzono na nim dogmat o oddawaniu czci ikonom, lecz takze ustanowiono Swieto Ortodoksji, obchodzone w pierwsza niedziele Wielkiego Postu.
Sztuka ikony zyskala mozliwosc nieskrepowanego rozwoju. Sw.Teodor Studyta, jeden z najwybitniejszych teologow, stwierdzil, iz "Wyobrazenie Chrystusa nie polega na tym, ze do Boga upodobni sie czlowiek zepsuty i ulegajacy zlym sklonnosciom (...), ale ze do Boga upodobni sie czlowiek niezepsuty, wlasnie czlowiek niezepsuty, nieulegajacy zlym sklonnosciom (...), gdyz On nie jest zwyczajnym czlowiekiem, lecz Bogiem, ktory stal sie czlowiekiem".
Ikona za pomoca malarskich srodkow, widzialnych dla ludzkich oczu, przekazuje Boze piekno i chwale Boga, nosi imie swego prawzoru i przekazuje jego przebostwiona nature. Ikone od portretu odroznia tresc wizerunku - ikona wyobraza czlowieka zjednoczonego z Bogiem, portret zas jest przedstawieniem zwyklego czlowieka. Istota ikony jest wiernosc ideowa, zgodnosc z opowiescia ewangeliczna - malarz powinien wiec jak najwierniej oddac rysy postaci. Jak twierdzil sw. Teodor Studyta, nawet jesli nie zdolamy dojrzec w ikonie wizerunku calkowicie zgodnego z oryginalem, nie oskarzymy jej o sprzecznosc z prawzorem, ikonie bowiem oddajemy czesc nie o tyle, o ile rozni sie od prawzoru, lecz o tyle, o ile jest don podobna. To dlatego nie do przyjecia sa ikony tworzone z natchnienia artysty albo tez malowane na podstawie zywego modela.
Istota ikony jest rowniez harmonia i jezyk symboli, symboli wspolnych dla calego Kosciola ortodoksyjnego.
Interesujacy, choc slabo jeszcze rozpoznany zespol ikon podlaskich, tworzy bardzo roznorodny material zabytkowy. Skladaja sie nan ikony malowane zgodnie z kanonem sztuki ortodoksyjnej, obrazy przeznaczone dla cerkwi unickich (stanowiace swego rodzaju pomost miedzy sztuka ortodoksyjna i rzymskokatolickim malarstwem sakralnym) oraz ikony przywiezione z Rosji. Importy rosyjskie to ikony przywiezione przez staroobrzedowcow, ktorzy na Podlasiu szukali wolnosci religijnej i ucieczki przed przesladowaniami. Inna grupa poznych rosyjskich ikon to dziela, ktore dotarly na Podlasie w XIX w. w ramach przywracania ortodoksyjnego charakteru wczesniejszym swiatyniom unickim.
Mianem Podlasia okreslano w roznych czasach nieco odmienne obszary. Historycznie Podlasie obejmowalo ziemie ograniczone z jednej strony obszarami zamieszkalymi przez Jacwingow, z pozostalych zas dorzeczem sredniego Bugu z jego doplywami Krzna i Liwcem, rzekami Muchawiec i Nur oraz Narwia, Biebrza i rzeka Suprasl.
Ok. 1320 r. zajeli te tereny Litwini; owczesne Podlasie rozciagalo sie od granicy pruskiej po ziemie chelmska od polnocy i poludnia, na zachodzie graniczylo z Mazowszem u ujsc Biebrzy, Nurca i Liwca, od wschodu zas siegalo po dorzecza Narwi i Bugu oraz Niemna i Jasioldy. Na obszar zwany Podlasiem skladaly sie wowczas: ziemia brzeska na poludniu i drohicko-bielska na polnocy. Do najwazniejszych grodow nalezaly: Drohiczyn, Mielnik, Suraz i Bielsk. Brzesc jako grod jest wymieniany w 1019 r., ale w XVI w. nie nalezal juz do miast podlaskich.
Od 1566 r. na wojewodztwo podlaskie skladaly sie ziemie: drohicka na poludniu i bielska na polnocy. W akcie unii lubelskiej ziemie wojewodztwa podlaskiego zostaly wlaczone do Korony. Znaczenie Drohiczyna wzroslo, gdy w 1520 r. utworzono wojewodztwo podlaskie - grod stal sie wowczas stolica wojewodztwa. Mielnik, dzieki dogodnemu polozeniu na trakcie wiodacym z Lublina do Wilna, odegral wazna role w historii tych ziem. Inny podlaski grod, Bielsk, po raz pierwszy wspominany w latopisie w 1253 r., nalezal od 1321 r. do Litwy. W 1507 r. miasto otrzymala w dozywocie wdowa po krolu Aleksandrze, ruska ksiezniczka Helena, zmarla w 1513 r.
Do najwazniejszych osrodkow na Podlasiu nalezal tez Suprasl. Klasztor supraski, ufundowany w 1498 r. przez Aleksandra Chodkiewicza najpierw w Grodku, pozniej zas przeniesiony do Suprasla, stal sie z czasem jednym z najwazniejszych osrodkow religijnych na Podlasiu. Posiadlosci klasztoru skladaly sie z wlosci Fasty, podarowanych przez fundatorow klasztoru oraz wlosci Topilec - przekazanych przez metropolite Jozefa Soltana. W obronnej cerkwi w Supraslu znajdowal sie otoczony czcia i slynacy laskami obraz Matki Boskiej z Dzieciatkiem. W 1915 r. (podobnie jak wiele innych podlaskich obrazow) zostal wywieziony w glab Rosji.
Wizerunki Matki Boskiej z Dzieciatkiem tworza wazna grupe podlaskich zabytkow. Niektore z nich zostaly zapewne przywiezione z Rusi lub Rosji, inne mogly powstac w miejscowych warsztatach, choc dzis o takich warsztatach na Podlasiu nic niestety nie wiemy.

Kup Ikony - Joanna Tomalska w CzaryMary.pl